მთის სული

`მამაჩემი მიწას მოწყდა და ქალაქს მიეკედლა,
მეც მიწა ვიყავ და მიწას დავუბრუნდი~
(მ. ჯავახიშვილი)

`რა საჭიროა ლექსისთვის ტაში,
ყველა ხევსური ვიცი დანტეა!
(გ. ლეონიძე)

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ისტორიამდელი ხანიდან სახლობენ ხევსურები, უძველესი იბერიელები. მათი წარსული ლეგენდებითა და ანდრეზული გადმოცემებითაა გაცოცხლებული. "აქ ყველანი და ყოველივე ზღაპრისა და ლეგენდის ბადით შეხავსებულა, დიდი ბუჩქის ძირში ბუნდოვანი მითი ფუთფუთებს, პიტალო კლდეზე რაინდული არაკია გაკრული, ხოლო გარინდულ ხეებსა და გალიპულ ქვებზე ჟანგიანი ლურსმნით გალექსილი ეპოსია ამოჭრილი" (მ. ჯავახიშვილი). ხევსურეთის ტერიტორიაზე შემორჩენილი ჯვარ-ხატთა ნიშები თუ ციხე-კოშკები იდუმალად მიანიშნებენ მათი შემოქმედის ამოუცნობ, დამარხულ ცოდნასა და მსოფლმხედველობაზე, რომელიც დღემდე კვლევის საგანს წარმოადგენს.

ხევსურთა წარმომავლობაზე ძველი ბერძნული წყაროები მოგვითხრობენ. აკადემიკოს გ. ჩიტაიასა და ვ. ბარდაველიძის აზრით, მათი კულტურა, სამოსელის ორნამენტი და ტრადიციები უკავშირდება ახლო აღმოსავლეთის ეგვიპტურ, შუმერულ და ბაბილონურ ცივილიზაციას. "ტაოხების" ჭრელი ტალავარი, "მოსინიკების" საბრძოლო აღჭურვილობა, სხვა უამრავი საერთო მახასიათებელი ხევსურულთან პირდაპირ პარალელებს ავლებს. ზოგი მეცნიერი მათ `წარღვნამდელ ქრისტიანებადაც~ მოიხსენიებს.

ხევსურები ოდითგან სამხედრო სტრატეგიის მთავარ დასაყრდენს წარმოადგენდნენ. ისინი ისეთ მიუდგომელ ადგილებში სახლობდნენ, სადაც მტერი ფეხს ვერ იკიდებდა და ამდენად, ქვეყნის პოლიტიკური წარმატება მთის სიძლიერეზე იყო დამოკიდებული. ისტორიულად ცნობილია, რომ ფხოველნი კავკასიის კარის მცველნი ყოფილან. "ფრინველი რა არის, იმასაც არ შეეძლო გადმოფრენა ჩრდილოეთიდან ხევსურის ნება-დაურთველად" (ვაჟა ფშაველა). "მთა იყო მეწინავე ციხე სახელმწიფოსი და ამ ციხეში იწვრთნებოდა საუკეთესო ვაჟკაცობა ძველი საქართველოსი~ (ნ. ხიზანიშვილი). ხევსურებს ბრძოლა ყველაზე ღირსეულ საქმიანობად მიაჩნდათ, რაშიც მამაკაცებს არც ქალები ჩამორჩებოდნენ. პოეზიას ასეთი მაგალითები მრავლად აქვს:

"ჯარის გადმასვლას ამბობენ,

გადმახდა წოვათ მთისასა,

. . . .

ქალის ომობას ამბობენ,

ხიზიონთ ნანელისასა

გადაიხურა ჩაჩქანი,

ზედ გადახვევას თმისასა

ჩარდახით გამოუფრინდა

მეტობას ვაჟკაცისასა..."

    "გმირულ-ვაჟკაცურ სულისკვეთებას ხევსურეთში აკვნიდანვე უნერგავდნენ მოზარდს. ამზადებდნენ მძიმე, ხიფათით სავსე ცხოვრებისათვის. ცხოვრების მძიმე პირობებთან ჭიდილში მას "ჭირთა თმენაც" უნდა შეძლებოდა, უმძიმესი ფიზიკური და სულიერი ტკივილების სხვისთვის გაუმჟღავნებლად ატანაც და სიკვდილთან გაღიმებული შეყრაც" (თ. ოჩიაური). ხევსურთ მკაცრად ჰქონდათ შემუშავებული ყოფა-ცხოვრებისა და ქცევის ნორმები. კაცისკაცობის კოდექსი 63 მუხლისგან შედგებოდა.

"უნებურად თვალწინ წარმოგიდგებათ ერთი საუკეთესო თვისება აქაურის მთიელისა, ეს თვისება ის არის, რომ აქ კაცი უფრო იცავს თავის პიროვნულ ღირსებას, თავის თავისუფლებას. იგი კაცად გრძნობს თავს და კაცურად გექცევა" (ნ. ხიზანიშვილი). ამას გარდა, უნდა აღინიშნოს განსხვავებული აზრიც _ "ეს ტომი მეტისმეტად უხეში, ამპარტავანი, შარიანი და ამაყია" _ წერს ერთგან ალექსანდრე ყაზბეგი და სხვაგან კი ამბობს, რომ ხევსურები არიან გულწრფელი, პატიოსანი ხალხი, რომელიც არასოდეს თავის სიტყვას არ გადავა. ბრძოლის ყიჟინის გარდა, მათი დანარჩენი დრო გადიოდა ცხოვრების მძიმე პირობებთან, ბუნებასთან და საკუთარ კერპ ხასიათთან ბრძოლაში. ეს უკანასკნელი, ხევსურის ხასიათის ბუნებრივი გამოვლინებაა,რომელმაც თავი იჩინა მაშინაც, როცა მათ წმიდა ნინომ ქრისტეს სჯული უქადაგა. წმიდა ნინომდე კავკასიის მთიანეთში ჯერ კიდევ ანდრია, სიმონ და ბართლომე მოციქულებს უმოღვაწიათ, თუმცა ფხოველთ არ შეიწყნარეს კაბადოკიელი ქალწულის სიტყვა. ამის გამო, ნინოს თანმხლებმა ერისთავმა მათზე "წარმარჰთა მახვილი". ამ შემთხვევაში ცნობილია, რომ ქართლის მეფეებს, მთაში ქრისტიანობის დამკვიდრებით, სახელმწიფოებრივი ინტერესები ამოძრავებდათ. ამით ნახევრად დამოუკიდებელი მთა სამეფოს ჩვეულებრივი ნაწილი გახდებოდა. იქ ფეხს მოიკიდებდნენ ერისთავები, რომლებიც სოციალური ჩაგვრის უღელს მოუტანდნენ მათ, ამიტომაც მთა წინააღმდეგობას უწევდა ქრისტიანობის სახელით ფეოდალიზმის გავრცელებას. თუმცა ხევსურეთში ქრისტიანობა მაინც გავრცელდა და გარკვეული ასიმილაციაც განიცადა ადგილობრივ ტრადიციებთან.

ხევსურთა სალოცავებს "ჯვარი" ეწოდებათ, ჯვრის მსახურთ კი _ ხუცესი. იქიდან გამომდინარე, რომ ხევსურის ცხოვრება რელიგიურ საფუძველზე იყო მოწყობილი, ყოველ გვარსა და თემს თავისი ჯვარი ჰქონდა. პირაქერთა, ანუ მთასაქეთა ხევსურეთის და ცენტრალური გუდანის ჯვრის ყმებს სამი რიცხვმრავალი გვარი: ჭინჭარაული, არაბული და გოგოჭური წარმოადგენდა. ანდრეზის მიხედვით ხევსურები თავდაპირველად გუდანში დასახლებულან და თავდაპირველ ხევსურულ გვარებს ეს სამი გვარი წარმოადგენდა, რომელთაც საფუძველი დაუდეს სხვა გვარებს. ასე თუ ისე, აქ შეიქმნა და დაიხვეწა დღევანდელი ხევსურეთის ყოფა-ტრადიციების პირველი კერა.

ხევსურეთის სოფლები და მოსახლეობა იყოფა ამა თუ იმ ჯვრის საყმოებად, საყმოები _ თემებად, თემები _ გვარებად, გვარები კი _ მამიშვილობებად (ძირებად). არსებობენ რიცხვმრავალი და მცირე გვარები. ძლიერი გვარის სიმრავლის მიზეზი ხშირად არა მათი საერთო წარმომავლობაა, არამედ დროთა განმავლობაში სხვადასხვა გვარების ძმად შეყრა. აქედან გამომდინარე, სხვადასხვა მამიშვილობებს ნათესაური არაფერი აკავშირებთ გარდა გვარისა და ჯვრისა. ეს უკანასკნელი სალოცავები კი მრავლადაა და სხვადასხვა ღვთაების სახელწოდებებს ატარებს: კოპალა,  პირქუში, ხმალა, კვირია. ჩამონათვალი მეტად გრძელია, ჯვარს თავისი მსახური ჰყავს, აუცილებლად მამაკაცი და, შესაძლოა, რამდენიმეც. აქ გამართული დღეობები ხევსურული საზოგადოების თავშეყრისა და საერთო ლხინის ადგილია. მახვეწარნი "მოლალავდნენ" საკლავს, ქადა-პურებს და მფარველობას შესთხოვდნენ ჯვარს. ხუცესი კლავდა საკლავს და აღასრულბდა მსახურებას, რომელშიც შედიოდა მიმართვა მფარველი ღვთაებისადმი. ეს იყო საკულტო ტექსტი, რომლითაც იდიდებოდა ესა თუ ის ჯვარ-ხატი თავისი ეპითეტებით.

ხვთისო მამისიმედაშვილის მიხედვით, საკულტო ტექსტები იყოფა სამ ნაწილად: ხვთისშვილთმოხსენიება, სალოცავ-სავედრებლები და კურთხევანი. მათი წარმოშობაც მეტად საინტერესოა "ჩვენი ხუცობა მარიამის ნატირალია, იასო ქრისტე რომ იტირა" (გადუა ჭინჭარაული). სახუცო ტექსტების ერთ ნაწილს "კურთხევანი" ეწოდება. მასალებრივად, მათი საეკლესიო წარმომავლობა აშკარაა, "კურთხევანი" წარმოადგენდა ქრისტიანულ სალიტურგიო ტექსტებიდან და წმინდა წერილიდან ამოღებულ ფრაგმენტებს. იგი მკვეთრად განსხვავდება ხუცობის სხვა ნაწილებისგან შინაარსით და წარმოთქმის კილოთი.

"ხევსურეთში ბოლო დროს ერთი მღვდელი დარჩენილა. მაშინ საქართველო თათრებს სჭერიათ. ორმოცი წელი ამ მღვდელს ხევსურეთში უცხოვრია და ისე დაბერებულა, წვერი მიწაზე უთრევია. ორმოცი წელი ცოლ-შვილი არ უნახავს და ბოლოს ამბავი მიუტანიათ მისთვის, საქართველოში თათრები უწყალოდ ჰხოცავენ ქართველებს და თვითონ ქართველებიც მოღალატეობენო... ამის გამგონე ჯერ სიბერისგან დასუსტებული ჭკუიდამ შეშლილა, წირვა-ლოცვაც არევით უსრულებია და ხევისბრებისთვის არევით გადმოუცია "(ვაჟა-ფშაველა. "ხევსურული ქორწილი"). ეს გადმოცემა განმარტავს, როგორც "კურთხევანის" საეკლესიო წარმოშობას, ასევე მისი არევ-არევის მიზეზსაც. მიუხედავად ამისა, საკულტო ტექსტები ისეთი მშვენიერებით გამოირჩევა, მისი თვალის გადავლებისას წარმოგვიდგება ხევსურთა მდიდარი ზეპირსიტყვიერება და მდიდარი ბუნება. "არც ერთ კუთხეში არ მისდევენ ისე გულმოდგინებით მჭერმეტყველებას, როგორც აქ _ ხევსურეთში" (ნ. ხიზანიშვილი). მაგალითისთვის გავეცნოთ ერთ ასეთ საკულტო ტექსტს:

"დიდება ღმერთსა, მადლი ღმერთსა, დიდება დღეს დღესინდელსა. რჯულქრისტიანეთასა მზესა, მზის მყოლ ანგელოსთა, დიდს კვირეასა, ხთის მაღალ მაკარვესა... გეძახით, გეხვეწებით ლაღის მტრისად, მწარის სიკვდილისად, ლაღი მტერი და მწარე სიკვდილი აგვხადე, გარდაგვიგდე, ავ საქმე კაზე გაგვიხდინე, კაცსა და კაცრიელობას მაგვიმატე, შენს სიდიდეს ემატებოდას...~ (შატილი. ღვთისმსობლის ხატის ხუცესი გ. ჭინჭარაული).

ასევე, საყურადღებოა ატაბეს კვირაეს ჯვარში ხუცესს ხვთისო გოგოჭურის წარმოთქმული კურთხევა:

"ღმერთო ძლიერო, წმიდაო სამებაო, გვაცხოვნე და გვაკურთხე, ურჯულოებანი ჩვენნი, განკურნე ურჯულოება, გვედრიან სულნი ჩვენნი. მამაო და ჩვენო ღმერთო, რომენ ხარ ცათა შია, ეგრე ხოყანათაშია, მოგვეცი და მოგვიტიე, მოგვე პური არსობილთა, რაც უფალმა მოგვიტანა, ნუ შეგვასხამ განსაცდელსა...~

ხევსურთ პურობაზე, დღეობაზე, თუ სხვაგან იციან ფანდურზე დამღერება, ლექსების თქმა და კაფია (რაც პოეტური შეჯიბრის უმაღლეს დონედ ითვლება). ყოველდღიურ საუბარში ლექსს წამყვანი ადგილი უკავია. ყველაფერს ალექსებენ: გმირებს, ბრძოლებს, სიკვდილ-სიცოცხლეს, ერთმანეთს. ამიტომაც ამბობს გიორგი ლეონიძე: "რა საჭიროა ლექსისთვის ტაში, ყველა ხევსური, ვიცი, დანტეა!" ლექსებში ნაკლებად ფიგურირებს სიყვარული და ტრფიალება. "ხევსურის ზნეობა ეწინააღმდეგება საარშიყო პოეზიას" (ნ. ხიზანიშვილი). "მკვახედ მღერიან ხევსურები, მათი ლექსი კაჟიანია, ეპიური. ხმა რიხიანი, ძარღვიანი. კილოში და სიტყვაში ისმის ფოლადის ჟღარუნი, სისხლის თქრიალი" (მ. ჯავახიშვილი). “ზოგიერთ მკვლევართა აზრით, ხევსურული ხმით ნატირლები უკავშირდება წინაბერძნული ცივილიზაციის პელაზგურ ჰიმნებს”(კობა არაბული).

აკაკი შანიძე ხევსურეთს პოეზიის სამეფოს უწოდებდა. თითოეულ ლექსში მიწის სიყვარულთან, მით-ლეგენდებთან და საგმირო სულისკვეთებასთან ერთად, დევს სევდა. წარსულში სევდა _ მძიმე ყოფისა, დღეს კი სევდა _ მშობლიური მიწიდან გამოძევებისა. თუ მათ წარსულში ბარში იძულებით ასახლებდნენ,nდღეს მოტყუებით უყიდიან მიწას . თუმცა, საეჭვოა მათზე უკეთ  გაუფრთხილდეს ვინმე ისტორიულ მემკვიდრეობას.

ხევსურეთის ბევრი სოფელი სამწუხაროდ დაცლილია,მაგრამ დღეს მაინც არიან ისეთებიც,ვისაც სურს დაუბრუნდეს დაცლილ სოფლებს და ისევ გააღვივოს მიტოვებული კერა(მათ შორის მეც), მაგრამ ამისთვის გარკვეული პირობების შექმნაა საჭირო.ყველა ხევსურს,ვისაც ისევ შეგვრჩენია მთის სული, წინაპრების ვალის გადახდა გვმართებს ღვთის რწმენითა და შემდგომ-საკუთარი ძალისხმევით,რომ არ გადაიქცეს ხევსურეთი ყრუ და ხავსდადებულ მუზეუმად

"ხევსურთ აყარეს ჯალაბი, წამაიკიდეს მხარსაო,
ქარქაში დააცლევინეს ჟანგმოკიდებულ ხმალსაო,
ადიან, უბრუნდებიან ძველ მამა-პაპის კარსაო,
კერას ცეცხლს გააჩაღებენ, მთას წალალავენ ცხვარსაო.
პირმა დალოცოს ხთისამა, ხელ მაუმართას ცამაო,
რა დარჩენიათ ძვირფასი, წინაპრის მიწისთანაო,
_ მარტო ნუ წახოლთ ხევსურნო, მეც წამიყვანეთ თანაო,
ამაგ ქართულის მათქვამი, ვარ ფანდურაანთ ქალაო"

2007

/ნინო ჭინჭარაული/